УИХ-ын 2024 оны сонгуулиар гарч ирсэн 126 гишүүн анхны чуулганы хугацаагаа дуусгаж, төрийн жолоо атгах ажлаасаа түр завсарлаж байна. Харин ирэх хаврын чуулган 125 гишүүнтэйгээр нээлтээ хийх нь тодорхой болсон. Учир нь Улсын дээд шүүх Даваагийн Цогтбаатар гишүүнийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэн ял оноосон. Хэдийгээр шүүхийн шийдвэр УИХ руу албажиж цаасаар ирээгүй ч эрүүгийн хуулиар шүүгч тогтоолд гарын үсэг зурсан бол хүчин төгөлдөр болно. Хуулийн ойлгомжгүй, хэрхэн хэрэгжих нь тодорхойгүй болсон нөхцлийг ашиглан Даваагийн Цогтбаатар гишүүн намрын чуулганд бүтэн ажиллалаа. Хуульзүйн үүднээс тайлбарлавал Улсын дээд шүүх УИХ-д албан бичиг ирүүлэх зохицуулалтгүй. Харин нэг гишүүн нь ял авчихаад байхад УИХ-ын Тамгын газар албан тоотоор шүүхийн шийдвэрийг авч, УИХ-д танилцуулах үүрэгтэй. Энэ ажлыг УИХ-ын Тамгын газар хийх чадамжгүй эсвэл хүсэхгүй байна.
УИХ-ын Тамгын газар шүүхийн шийдвэрийг албан тоотоор хүсч, шүүхийн шийдвэр ирсэн тохиолдолд Даваагийн Цогтбаатар гишүүнийг шууд чөлөөлөх учиртай. Учир нь шүүхийн шийдвэрийг хэлэлцэхгүй шууд хэрэгжүүлнэ. УИХ-ын чуулганаар шүүхийн шийдвэрийг зөв буруу гэж дүгнэх гэсэн асуудал ерөөсөө биш гэж хуульч Б.Мэргэн тайлбарлажээ. Түүний хэлснээр, хэрэв УИХ-аас Д.Цогтбаатар гишүүнийг бүрэн эрхтэй нь үлдээх шийдвэр гаргавал Үндсэн хуулийн цэц рүү очихоос өөр аргагүй. Ер нь бол УИХ-аар шүүхийн шийдвэртэй холбогдуулан тухайн гишүүний бүрэн эрхтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцэх нь агуулгын хувьд хэлбэр төдий л асуудал гэжээ. Гэхдээ УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхээс түдгэлзүүлэхгүй гэсэн шийдвэр гаргах огт боломжгүй гэсэн зүйл бас байхгүй. УИХ-ын Дэгийн тухай хуулиар олонхиороо асуудлаа шийдэх ёстой.
Олонхиороо гишүүнийг бүрэн эрхтэй нь үлдээх шийдвэр гаргавал Үндсэн хуулийн Цэц уг асуудлыг хэлэлцэхээс өөр аргагүй байдалд хүрнэ. Одоогийн байдлаар тухайн гишүүн УИХ болон холбогдох байнгын хороонд үгээ хэлж, санал өгч оролцож буй нь шууд хууль зөрчсөн асуудал гэж хэлэх боломжгүй.
УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Ж.Бат-Эрдэнэ ч, УИХ-ын тухай хуульд заасан УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг дуусгавар болгох асуудлыг хэлэлцэх зохицуулалт нь хэлбэр төдий, цаашид өөрчлөх шаардлагатай. Иргэн бүр хуулийн өмнө тэгш байж, Дээд шүүхийн шийдвэр гарсан л бол шийдвэрийг нь дагадаг байх нь зөв юм гэж тайлбар өгчээ.
Харин Ёс зүй, дэгийн байнгын хорооны дарга Б.Баярбаатар “УИХ нь Дээд Шүүхийн шийдвэрийг хэлэлцэх зохицуулалт хуульд байхгүй. Улсын Дээд Шүүхийн шийдвэрийг шууд хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Харин Д.Цогтбаатарын талаар гаргасан шийдвэрт шүүгч гарын үсэг зурсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Хэрвээ шүүгч гаргасан шийдвэр дээрээ гарын үсэг зурсан бол түүний шийдвэрийг УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хороо дүгнэлт үйлдэн, дүгнэлтийг УИХ -д танилцуулж тогтоолын төслийг батлана” гэсэн байр суурь илэрхийлээд буй.
Гэвчиг УИХ-ын намрын ээлжит чуулган өнөөдөр өндөрлөлөө. УИХ-ын хаврын чуулган эхэлтэл Д.Цогтбаатар гишүүн бүрэн эрхтэйгээ хэвээр сууж, Дээд шүүх тогтоолоо албажуулах хугацаагаа сунгах уу гэдгийг олон нийт шүүмжилж байна. Энгийн иргэн буруутай нь тогтоогдсон шүүхийн тогтоол гарахтай зэрэгцэн хариуцлага хүлээдэг байхад УИХ-ын гишүүн нь гэм буруутай нь тогтоогдсоноос хойш нэг сар гаруйн хугацаа өнгөрөхөд, тангараг өргөснөөс хойш би ямар нэг хууль зөрчөөгүй. Би гишүүнийхээ бүрэн эрхээс татгалзах өргөдөл өгөхгүй гэсэн байр суурийг илэрхийлэх.
Угтаа Д.Цогтбаатар гишүүний гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдож Улсын дээд шүүхээр орж шийдвэр гарсан. Тиймээс уг гишүүнийг чөлөөлөх нь хуульд заагдсан.
Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлд “УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж шүүх тогтоовол УИХ-аас гишүүнийг эргүүлэн татна” гэж заасан. Тиймээс УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар гишүүний бүрэн эрхтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцэх нь нэр төдий л асуудал.
Нэгэнт гарсан шүүхийн шийдвэрийг баталгаажуулах хэлбэрээр л УИХ хэлэлцэнэ. Хэрэв баталгаажуулсан тохиолдолд гишүүнийг бүрэн эрхээс нь чөлөөлнө. Баталгаажуулахгүй аваад үлдвэл УИХ өөрөө Үндсэн хууль зөрчсөн асуудалд орох юм.
МАН Г.Зандашатарыг зүтгүүлж, дараагийн УИХ-ын дарга болгох улс төрийн тохироог хийх үү?
Ямартай ч хүссэн хүсээгүй тун удахгүй Даваагийн Цогтбаатарын сонгогдсон Хангайн бүсийн нэгдүгээр тойрогт нөхөн сонгууль болох нь тодорхой болж байна.
УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 77 дугаар зүйлд “…Нөхөн сонгууль явуулах, орон гарсан суудлыг нөхөх” тухай заасан. Гол зарчим нь жагсаалтаар нэр дэвшиж сонгогдсон гишүүн бүрэн эрх нь хугацаанаасаа өмнө дуусвал ард нь бичигдсэн нэр дэвшигч УИХ-ын гишүүн болдог.
Харин тойрогт нэр дэвшиж сонгогдсон гишүүний ор гарвал заавал тухайн тойрогт нь нөхөн сонгууль явуулах хуультай юм. Ингэхдээ, УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 77.2-т “…Энэ хуулийн 4.3.1-д заасан сонгуулийн тойрогт нэр дэвшиж сонгогдсон УИХ-ын гишүүний орон гарсан, мөн энэ хуулийн 77.1-д заасны дагуу сонгогдсонд тооцох дараагийн нэр дэвшигч үлдээгүй бол нөхөн сонгууль явагдана" гэж заажээ.
Хангайн бүс буюу УИХ-ын сонгуулийн нэгдүгээр тойргоос есөн гишүүн сонгогдсон. Даваагийн Цогтбаатар авсан саналынхаа тоогоор ес дэх гишүүн болж УИХ-ын босгыг давсан. УИХ-ын 2024 оны сонгуулиар дээрх есөн суудлын төлөө нам намын 80 нэр дэвшигч өрсөлджээ. Одоо ингээд ес дэх гишүүн чөлөөлөгдөж, гишүүний суудал эзгүйрэхэд тэдгээр нэр дэвшигчид нөхөн сонгуульд оролцохыг бодно. Гэхдээ “...Өнгөрсөн сонгуулиар хэн хэдэн санал авсан бэ, ямархуу чансаатай өрсөлдсөн бэ” гэдгийг нь намууд харах байх.
Тэгвэл 55 935 /43.8 хувь/ сонгогчийн саналыг авч сонгогдсон Даваагийн Цогтбаатарын ард УИХ-ын дарга асан Г.Занданшатар 53 649 /42 хувь/ сонгогчийн санал авч бичигджээ. Г.Занданшатараас гадна УИХ-ын гишүүн асан А.Адьяасүрэн 53 485 /41.9 хувь/ сонгогчийн санал, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга асан Д.Тогтохсүрэн 51 867 /40.6 хувь/ сонгогчийн, УИХ-ын гишүүн асан С.Чинзориг 51 248 /40.1 хувь/ сонгогчийн санал тус тус авч байжээ. УИХ-ын 2024 оны сонгуулиас хойш долоон сар өнгөрч байх тул дээрх улс төрчид нөхөн сонгуульд нэр дэвшвэл сонгогдох магадлал өндөр байх. Харин хэн нь нэр дэвших вэ гэдгийг улс төрийн намууд нь эцэслэнэ.
Хөшигний ардах улс төрийн яриагаар бол Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх нөхөн сонгуульд өөрийн тамгын газрын дарга Г.Занданшатарыг сойх сонирхол их байна. Ерөнхийлөгч тооцохдоо Г.Занданшатар сонгогдох магадлал илүү өндөр. Ингээд гишүүн болж орж ирвэл УИХ-ын дарга болгож Үндсэн хуульд дахин өөрчлөлт оруулах хүслээ хэрэгжүүлнэ гэж харсан байх. Тэгвэл дараагийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар юм бол одоогийн спикер хаачих вэ? Магадгүй Ерөнхийлөгчийн улс төрийн зураглалд дараагийн Ерөнхий сайд Д.Амарбаясгалан байх уу?
Ямартай ч, Д.Цогтбаатарыг чөлөөлөх асуудлаас эхэлж хаврын улс төр өрнөл ихтэй байх нь тодорхой болж байх шиг…
