Улсын дээд шүүхээс Хөгжлийн банкны хэргийн шийдвэрийг өнөөдөр 14.00 цагт танилцуулна. 540 хавтаст хэрэг бүхий 80 хүн, дөрвөн хуулийн этгээдэд холбогдох “Хөгжлийн банк”-ны гэх нэршилтэй хэрэг ийнхүү эхлэлээс төгсгөл хүртлээ олон нийтэд нээлттэй байсан нь шүүхийн процесс нээлттэй болсныг нотлох том баримт болж үлдэх нь.
Шүүх бүрэлдэхүүн 12 дугаар сарын 2-3-ны хооронд шүүгдэгч, өмгөөлөгч, прокурорын гаргасан гомдол, эсэргүүцэл, хууль зүйн дүгнэлт, саналыг сонсож, улмаар 12 дугаар сарын 4-ний өдрөөс эхлэн шүүх бүрэлдэхүүн зөвлөлдөх тасалгаанд шилжин хуралдаж, анхан болон давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийг хянасан юм. Шүүх хуралдаанд хамгийн сүүлд биечлэн 31, цахимаар нэг нийт 32 оролцогч буюу прокурор, өмгөөлөгч болон шүүгдэгч санал, тайлбараа хэлээд байна. Тэдний тайлбарыг хүссэн хүн болгон үзсэн, сонссон. Одоо харин шүүхийн шийдвэр хэрхэн гарах вэ гэдгээс хамаарч, авлигын хэргийг хэрхэн шийддэгийг нотлох мөн л том баримт болж архивлагдана.
Сүүлийн жилүүдэд Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийн индекс судалгааг гаргадаг ч, ерөнхий үнэлгээгээр олон нийтийн итгэл нэмэгдсэнгүй. Олон нийтийн итгэлийг нэмэхийн тулд шүүхийн үйл ажиллагааг нээлттэй болгохоос өөр сонголт үлдээгүй. Бусад улс орны туршлагаас харахад шүүхийн байрны нэг стандарттай болох, сонирхогч этгээд шүүхэд өөрийн биеэр ирж процессыг ажиглах, баримттай танилцах, үзэж сонирхох боломжийг бий болгодог, хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааг олон төрлөөр нээлттэй байлгах, ингэхдээ олон нийтэд хаалттай байх мэдээллийн жагсаалтыг тодорхой гаргасан байдаг.
Хэдийгээр Шүүхийн тухай хуулийн 12.2-д заасанчлан Шүүх хуралдааныг хуульд тусгайлан зааснаас бусад тохиолдолд нээлттэй явуулна гэж заасан боловч бусад холбогдох хуульд зарим хэргийг нууцын зэрэглэлтэй хэмээн үзэж, шүүх хуралдааныг хаалттай явуулсаар байна. Тиймээс хэргийн нотлох баримт, үйл явдлыг нууцлалын зэрэгт хамааруулах, шүүх хуралдааныг ямар тохиолдолд хаалттай, ямар нөхцөлд нээлттэйгээр явуулах зэргийг Процессын хуульд боловсронгуй болгох шаардлагатай болсон юм.
Тиймдээ ч УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар нарын дөрвөн гишүүн Шүүхийн тухай хуульд шүүхийн нээлттэй байдлыг тусгасан нь зөвхөн үгээр тунхагласан байдалтай байгааг олж харан, энэ хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ёстой гэж үзэн шүүх процессыг нээлттэй, ил тод байлгах нэмэлт өөрчлөлтийг Шүүхийн тухай хуульд оруулж, 6 сарын өмнө баталсан юм. Энэхүү Шүүхийн тухай хууль шинэчлэн батлагдаж, 2024.07.01-нээс хэрэгжиж эхэлснээр шүүх хурлыг нээлттэй явуулах буюу шууд дамжуулах эрх зүйн зохицуулалт бий болсон юм.
Хууль батлагдах үед УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар “Нийгмийн шударга ёс хууль, шүүхийн салбарынхны институц дээр тогтдог. Шударга ёс ардаа төсвийн дэмжлэгтэй байх ёстой. Шүүх зайлшгүй шаардлагатай төсвөөр дутах учиргүй, төсөв мөнгөөр дутаж буй шүүх хараат бус, бие даасан байж чадахгүй. Хараат бус шүүх байхгүй цагт шударга ёс тогтохгүй” гэж тайлбарласан удаатай. Эндээс дүгнэвэл, хуульч гишүүн асуудлыг өнгөцхөн бус ирээдүйд гарах эрсдэлийг тооцон Шүүхийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, шинэчилсэн гэж харагдахаар байна.
Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйл “Шүүхийн үйл ажиллагаа нээлттэй, ил тод байх” асуудлыг зохицуулсан бөгөөд энэ зүйлийг өөрчлөн найруулах замаар шүүх нээлттэй, ил тод байх арга зам буюу хэлбэрийг нарийвчлан зохицуулах нь зөв алхам гэж хууль санаачлагч Д.Цогтбаатар нарын гишүүд тухайн үед тайлбарлаж байсан. Үр дүн нь өнөөдөр нүдэн дээр ил гарсаар байна. Тухайлбал, хуульд тусгайлан зааснаас бусад тохиолдолд аливаа хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад талуудын гаргасан гомдол, нэхэмжлэл, тайлбар, хүсэлт, шүүх хуралдааны тэмдэглэл, шүүхийн шийдвэрийг сонирхсон иргэн биечлэн болон цахимаар танилцдаг болсон юм.
Мөн шүүх хуралдааныг нээлттэй явуулахыг сэтгүүлчид шаардаж, шүүхийн цахим хуудсаар дамжуулан шүүх хурлын процессыг хараа салгалгүй үйлдэл бүрийг нь үзэж чаддаг боллоо. Энэ нь хуульд олон нийтэд дуу-дүрсний бичлэгээр тухайн хурлыг заавал хүргэх харилцааг тухайлан оруулсаны үр дүн юм. Шүүхийн цахим хуудаснаас сонирхсон шүүх хурлын процессыг буюу бодит мэдээллийг цаг тухайд нь шуурхай авах нь хараат бус шүүхийн нэр хүндэд ч эерэгээр нөлөөлөх болжээ.
Ялангуяа авлигын гэмт хэрэг хянан шийдвэрлэх шүүх хуралдааныг заавал нээлттэй хийхийг хуульд тусгасан. Гэхдээ хуульд заасан тодорхой тохиолдлоос бусад шүүх хуралдааныг нээлттэй хийхээр заагласан. Тухайлбал, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журамд аюул учруулах эрсдэлтэй, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны аюулгүй байдлыг хамгаалах зорилготой шүүх хуралдааныг шүүх бүрэлдэхүүний шийдвэрээр хаалттай явуулж болно гэжээ.
Жилд дунджаар 106 мянган хэргийг шийдвэрлэдэг гэх тоон мэдээлэл бий. Үүнээс харахад жилд Монгол Улсын хүн амын 10 хувь нь ямар нэгэн байдлаар шүүхтэй хамааралтай байна. Тиймээс иргэдийн итгэлийг нэмэхийн тулд хийдэл үгүй хуулийг батлах ёстой гэж УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогбаатар нарын дөрвөн гишүүн үзэж, ийнхүү хуулийн шинэчлэлийг хийсэн гэжээ. Одоо хамгийн гол нь хууль, эрх зүйн орчинг тогтвортой байлгах нь чухал болоод байна.
Нөгөө талд шүүхийн үйл ажиллагааг илүү боловсронгуй байдлаар олон нийтэд мэдээлэх, мэдээллийн сан үүсгэхэд кибер аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангах шаардлага хэвээр байна. Улсын дээд шүүхийн сервер рүү өдөрт 50-60 халдлага орж ирдэг. Тиймээс аюулгүй байдлаа шаардлагатай түвшинд хангахад онцгой анхаардаг гэжээ. Мөн програмчлалын хэлийг энэ жилээс өөрчилж эхэлжээ. Давхар шууд дамжуулалтын өрөө, орчин үеийн тоног төхөөрөмж, тэдгээрийг ашиглах техникийн багийг бүрдүүлэх ажил үргэлжилж байна.
УИХ-ын гишүүний тоо 50-аар нэмэгдэж, 126 болсноор хууль тогтоохдоо илүү мэргэжлийн түвшинд ажиллана гэсэн иргэдийн хүлээлт хэвээр байна. Учир нь, хуулийн төсөл хэлэлцэх үеэр асуудалд Д.Цогтбаатар нарын хуульч гишүүд илүү мэргэжлийн ханддаг гэж олон нийт үнэлж эхэлжээ. Тиймээс шүүхийн салбарт тулгамдсан стандартад нийцсэн шүүх танхим, шүүх хуралдааны үеэр зөрчигддөг хүний эрхийн асуудалд хуулийн зохицуулалт шаардлагатай эсэхийг нягтлан харах шаардлагатайг хуульч гишүүддээ уламжилъя.
