"Бухын доодохыг харж үнэг турж үхнэ" гэдэгчлэн Монгол Улс Газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох гэж хэдэн ч Засгийн газрын нүүрийг үзэв. Хамгийн сүүлд буюу 2018.06.22-ны өдөр Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр байгуулах ажлыг эхлүүлж, Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх шавыг нь тавьж байв. Гэхдээ 2017 онд Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр байгуулах санхүүжилтийг Энэтхэг улсын Эксим банкнаас зээлж шийдэхээр гэрээг байгуулсан байдаг. Харин гэрээнд заасан ёсоор үйлдвэр 2022 онд бүрэн ашиглалтад орно гэж байсан ч, 4 үе шаттай хэрэгжих үйлдвэр байгуулах төслийн эхний багцын ажил л дууссан байна. Тиймээс энэхүү үйлдвэрийг ашиглалтад орох хугацааг Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ 2026, 2028 он болгон хойшлуулж, "Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөлд" шаардлагатай нэмэлт санхүүжилтийг Энэтхэг улсын Эксим банкнаас дахин санхүүжүүлэх зээлийн хэлэлцээрийг зөвшилцөхөөр УИХ-д яаралтай горимоор оруулж ирж, ногоон гэрлээр дэмжүүлж чадлаа.
Засгийн газраас УИХ-д "Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөлд" шаардлагатай энэхүү нэмэлт зээлийг соёрхон батлахгүй бол багцууд дээр ажиллаж буй Энэтхэгийн компаниуд бүгд орхиод гарна гэж тайлбарлажээ. Мөн Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамны харьяа Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл 2023 оны 9 дүгээр сард хэлэлцэн, төслийн нийт өртгийг 1 тэрбум 698 сая ам.доллар буюу хуучин төсөвт өртгөөс 462.2 сая ам.доллароор нэмэгдэхээр баталгаажуулжээ. Үүний дагуу Засгийн газрын зүгээс “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөл”-д шаардлагатай нэмэлт санхүүжилтийг Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын ЭКСИМ банкны зээлийн эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхээр, зээлийн хэлэлцээрийг хийсэн байна.
Засгийн газар гацаанд орсон Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ болон үйлдвэрт хийсэн аудитын дүгнэлтийг нууцаас гаргаагүй байна
Засгийн газрын тогтоолоор Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг нууцад аваад багагүй хугацаа өнгөрчээ. Гэхдээ чухам хэн Төрийн албаны нууцын тухай хууль ашиглаж, үр ашиггүй болоод буй төсөл, үйлдвэрт хийсэн аудитын дүгнэлтийг маш нууцад оруулав. У.Хүрэлсүх үү, Л.Оюун-Эрдэнэ үү гэдэгт одоогийн Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан хариулж чадахгүй зогсоно. Гэхдээ УИХ-ын Аж үйлдвэржилтийн байнгын хорооны дэргэд байгуулсан "Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөл”-ийн талаар шалган судлах, холбогдох санал, дүгнэлт гаргах, шийдвэрийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий хянан шалгах ажлын хэсэг болон УИХ-ын гишүүд нууцын гэрээнд гарын үсэг зурж, мэдээлэлтэй танилцаж болно гэх тайлбар өгч байна. Мөн Тагнуулын ерөнхий газраас дүгнэлт гарсны дараа Засгийн газар хуралдаж, нууцаас гаргах боломжтой. Гэвчиг Тагнуулын ерөнхий газар энэ асуудлыг хэзээ хэлэлцэж дүгнэлтээ гаргах вэ гэдэг нь тодорхойгүй.
Эх сурвалжийн мэдээллээр бол “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах төсөл”-ийн хүрээнд Дорноговь аймгийн Сайншанд сумын нутаг дэвсгэрт баригдах Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн 550 айлын хотхон байгуулах төслийн гүйцэтгэгч компаниудад 4.1 тэрбумын санхүүжилтийг олгосон ч барилгын ажлууд зогссоноос хүүгийн төлбөр нэмэгдсэн болох нь аудитын шалгалтаар илэрчээ. Ингэхдээ,
Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн 550 айлын хотхон байгуулах төслийн туслан гүйцэтгэгч Зэвсэгт хүчний барилга инженерийн 339 дүгээр ангийн гүйцэтгэж буй 21.8 тэрбум төгрөгийн зургаан барилгын ажил 2021 оны есдүгээр сард ашиглалтад орох байсан ч ажлын тоо хэмжээ, төсөвт маргаан үүссэнээс ажил нь зогссон байна.
Мөн туслан гүйцэтгэгч "Тобэм" ХХК-ийн гүйцэтгэж буй 9.2 тэрбум төгрөгийн хоёр барилгын ажил 2020 оны 12 дугаар сард ашиглалтад орохоос санхүүжилт эх үүсвэр буюу Хөгжлийн банкны зээл нь гараагүй гэх шалтгаанаар зогссон байна.
Гэтэл Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн 550 айлын хотхоны барилгын ажлын урьдчилгаанд дээрх туслан гүйцэтгэгчид 4.2 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгосон байжээ. Үүгээр зогсохгүй ажил хийгээгүй, гүйцэтгэл гараагүй зээлийн хүүгийн зардалд 519.7 сая төгрөг тооцож, алдагдалыг өсгөсөн болох нь шалгалтаар тогтоогдсон байна. Угтаа аудитын байгууллагаас өмнөх оны аудитаар урьдчилж төлсөн тооцоог барагдуулж зээлийн хүүгийн зардлаар алдагдал нэмэгдүүлж байгаа зөрчлийг арилгахаар “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр" ТӨХХК-д албан шаардлага хүргүүлж байсан ч хэрэгжүүлж ажиллаагүй гэжээ.
УИХ-аас байгуулсан ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаясгалангийн хэлснээр бол, дээрх аудитын дүгнэлтийг Үндэсний аудитын газрын Ерөнхий аудитор нууцад оруулсан гэх.
Уг нь энэ үйлдвэр анх нэг тэрбум ам.долларын өртөгтэй байсан. Гэтэл нарийвчилсан ТЭЗҮ-ийг нь хийсэн компани 1.2 тэрбум ам.доллар болгосон. Энэ зээлийг одоогийн УИХ соёрхон баталсан юм. Үндсэндээ Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ажлыг дөрвөн багцад хуваасан байдаг. Гэтэл дөрөв дэх багцын ажил санхүүжилтгүй болсноос ажил нь гацсан гэх. Гэхдээ Засгийн газар санхүүжилтгүй байж дөрөвдүгээр багцын ажил дээр тендер зарласнаас болж 212 сая ам.долларын өрөнд орсон байх. Ингээд 500 сая ам.долларын зээл нэмж авах зээлийн хэлэлцээрээ зөвшилцөхөөр УИХ-д оруулж ирж, өнөөдөр хэлэлцэн гишүүдийн олонх нь дэмжлээ.
Хамгийн гол нь энэхүү төслийн ажил Монгол Улсын хуулиар бус Энэтхэгийн хуулиар явна. Энэтхэг улсын Арбитрын шүүхээр шүүхдэж, манай улс үл маргах журмаар орж байна. Мөн 36 сарын дотор үйлдвэрийг барьж дуусгана гэж Засгийн газар хамгийн сүүлд мэдэгдэв. Гэсэн ч, хугацаандаа ашиглалтад оруулахгүй бол манай улс алданги, нөхөн төлбөр төлөх юм байна. Гэтэл нөхөн төлбөрийн хэмжээ хэд вэ гэдэг нь мэдэгдсэнгүй. Дээрээс нь магадлаагүй зардал гэж 31 сая ам.доллар тавьжээ. Түүнчлэн 1.7 тэрбум ам.долларын төсөлд эрсдэлийн үнэлгээ хийх ёстой ч огт хийлгээгүй гэх мэт "Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах төсөлд" онцгой анхаарал тавьж, хяналт оруулахгүй бол Засгийн газрын ам мэхэнд хэдэн жил унах вэ?...
