Бид энэ удаагийн "Үг Сольё" булангийнхаа удаах зочноор Монгол Улсын гавъяат барилгачин Ц.Энхбаярыг урилаа. Ц.Энхбаяр нь барилгын инженер, эдийн засагч мэргэжлийг хослуулан эзэмшиж, Монгол Улсын орон сууцны бодлого, ипотекийн санхүүжилтийн тогтолцооны эрх зүйн болон институцийн суурийг бий болгоход голлон оролцсон бодлогын түвшний манлайлагч юм. Тэрээр мэргэжлийн ёс зүй, иргэдийн оролцоонд суурилсан хот байгуулалт, нийгмийн хариуцлагыг бодит ажил хэрэг болгож ирсэн, намтар түүхтэй ажил хэрэгч эмэгтэй юм.
-Та яагаад барилгын салбарт ажиллах мэргэжил сонгосон бэ?
Бид 1970-аад онд арван жилээ төгссөн хүүхдүүд. Би өөрөө эмч , сэтгүүлч болно гэж боддог байлаа. Аав минь надад инженерийн ухааныг эдийн засагтай хосолбол ирээдүйтэй гэж зөвлөж чиглүүлж өгсөн . Тухайн үед аж үйлдвэрийн инженер эдийн засагч мэргэжлийг сонгох гэсэн боловч Монголд л сурах боломж байсан. миний хувьд сургуулиа онц төгссөн, элсэлтийн шалгалтын нилээд өндөр оноотой байсан болохоор болж өгвөл гадаадад суралцах бүр Зөвлөлт холбоот улсаас цааш сурчих хүсэлтэй байдаг, харин тэдгээр улсуудад хүнсний болон хөнгөн үйлдвэрийн технологи инженер гэх мэт мэргэжлийн сонголтууд байсан. Тухайн үед мэргэжил сонгоход гаргасан жагсаалтын дагуу онооны дарааллаар орж сонгодог байсан бөгөөд сонгох мэргэжлийн жагсаалтанд ямар мэргэжлээр, хэдэн оюутан, аль байгууллагын нэр дээр, хаана суралцах гэж гардаг байсан. Гэтэл Засгийн газрын харъяа Барилга Архитектурын Комисс (БАК)-ын нэр дээр иргэн ба үйлдвэрийн барилгын инженер гэсэн ганцхан хувиар байсан. Гэрийнхэн маань төгсч ирээд ажиллах байгууллагыг хараад энэ мэргэжлийг сонго гэснээр миний хувь заяа барилгатай холбогдсон. Тэгээд ОХУ-д сурч мэргэжлээ эзэмшсэн.
-Гэр бүлийн орчин, тухайн үеийн хүүхэд залуус мэргэжлээ сонгоход болон цаашдын амьдралынхаа зургийг гаргахад ихээхэн нөлөөтэй байсан уу?
Тийм шүү. Тэр үед гадаад руу сургуульд явах сонирхол их. Ээж аавыгаа их сонсдог байсан. Аавын минь чиглүүлсэн “инженер эдийн засагч бол” гэж захисан анхны алхам энэ байсан даа. Ингээд би ОХУ-д сурах эрхээ авч, 18 настайдаа анх гадаад оронд хөл тавьж байсан нь амьдралын том эргэлт болж байлаа.
-Таны анхны мэргэжил барилгын Инженер юм байна. Аавынхаа “инженер, эдийн засагч бол” гэсэн захиасаар дараа нь та эдийн засагч мэргэжлийг эзэмшсэн үү?
Тийм ээ. Аавынхаа захиасыг дагаж инженер - эдийн засагч мэргэжлийг давхар эзэмшсэн. Энэ хоёр мэргэжил хоорондоо их сайн уялддаг. Барилгын салбар нь зөвхөн инженерийн мэдлэг гэлтгүй, эдийн засгийн тооцоо, удирдлагын чадамж шаарддаг салбар.
-Таны оюутан үеийн амьдрал өнөөдрийн оюутнуудынхаас хэр ялгаатай байв?
Гадаадад оюутан болж явна гэдэг бол сонирхолтой үйл явдал. Гэр бүлийн хүрээнд ч тэр, нийгмийн хувьд ч тэр, гадаадад сурна гэдэг нь мэргэжил эзэмшихээс гадна, шинэ соёлд суралцах, шинэ орчин амьдралын хэв маягтай танилцах, өөрийгөө өөрчлөх том боломж юм. Биеэ авч явах байдал, хувь хүний соёлын ойлголт гээд олон зүйлийн нөлөө тэр үеийн залуусаар дамжин Монгол Улсад тодорхой хэмжээний өөрчлөлт авчирсан гэж би боддог. Өнөөдрийн 50, 60, 70-аад насны хүмүүс бол тэр үеийн бүтээгдэхүүнүүд л дээ - үнэхээр онцгой, сонирхолтой цаг үе байлаа.
Оюутан цагт суусан дадал хүний амьдралд хэр нөлөөлдөг гэж та боддог вэ?
Бид чинь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед, өөрөө хэлбэл нам засаг нийгмийг бүхэлд нь толгойлж чиглүүлж байсан социалист тогтолцоонд өсөж хүмүүжсэн хүмүүс. “Чи сайн сурах ёстой, улсаа хөгжүүлэх ёстой” гэсэн шаардлага нэгдүгээрт тавигддаг, тэр нь тухайн үеийн хүүхэд бүрийн сэтгэлд шингэж, үнэт зүйл болтлоо төлөвшсөн байдаг. Тэр хүмүүжлээрээ ч тэр юм уу, итгэл даах, хариуцлагатай байх, хэлсэндээ хүрэх, аливаа ажилд чин сэтгэлээсээ хандах, байгууллагаа хүндэтгэх гэх зэрэг нь ажил амьдралын салшгүй хэсэг болсон. Тэгэхээр оюутан байх үедээ л өөр нийгэмд байсан хэдий ч эдгээр үнэт зүйлс нь урт хугацаанд одоо ч гэсэн тээгдэж явдаг эерэг нөлөөлөл нь юм болов уу гэж боддог.
Та түрүүн аавынхаа захиасаар мэргэжил эзэмшсэн гэж дурдсан. Инженер мэргэжлийг ОХУ-д эзэмшсэн бол харин эдийн засагч мэргэжлийг хаана эзэмшсэн бэ? Амьдралын шаардлагаар эзэмшсэн үү эсвэл сонирхлоороо эзэмшсэн үү?
Хүний амьдрал чинь их сонин өрнөдөг шүү дээ. Анхны сургууль бол их том суурь, тэр тусмаа инженерийн боловсрол хүнийг хөрвөх чадвартай болгодог нь амьдарлаас харагдаж байна. Сургуулиа төгсөж ирээд ямар хамт олны дунд орж ажиллах нь тухайн залуу хүн өөртөө болон нийгэмд ямар байр суурь эзлэх, ирээдүйн карьер, хувь хүний хөгжилд ихээхэн нөлөөтэй гэж би боддог. Эдийн засагч болохын хувьд би инженерээр ажиллаж байхдаа барилгын хийц бүтээцийн тооцоолол дээр их ажилладаг түүнийхээ дагуу зураг төслөө боловсруулж зурдаг байсан. Бүх зүйл суурь судалгаа, тооцоолол дээр тулгуурлан шийдэл гардаг байсан гэсэн үг. Ажил амьдралын явцад зураг төслийн, удирдах түвшний болон санхүү, уул уурхайн салбаруудад ажиллаж явахад судалгаа, шинжилгээ, тооцоолол ямар их чухал болох нь улам бүр мэдрэгдэж байсан бөгөөд тэдгээр нь намайг эдийн засгийн практик суурьтай болгосон. Энэ нь намайг бизнесийн ухааны магистр болох луужин болсон юм болов уу. Ингээд эргээд харсан чинь л аавын сургааль, хүсэл биелсэн байсан даа.
-Та түрүүн хэллээ. Сургуулиа төгссөн хүүхэд ямар байгууллагаас гараагаа эхлэх, ямар хамт олон дунд байх гэдэг бол тухайн хүний цаашдын мэргэжилд, ямар хүн байхад нөлөөлдөг гэлээ. Таны ажлын гараагаа эхэлсэн байгууллага тэр цаг үе рүү эргээд очвол таны онцлох зүйл юу вэ?
Би өмнө хэлсэнчлэн “Барилга Архитектурын Комиссын”-ны нэр дээр сурч ирээд “Улсын Барилгын Зургийн Төв Институт” гээд 1000 гаруй ажилтнуудтай , бүх аймгуудад салбартай байгууллагад хөл тавьсан. Хэдийгээр сургуулиа нэлээн сайн дүнтэй төгсөөд ирсэн ч тухайн байгууллагад орж ажиллахад хамгийн доод албан тушаалаас эхэлдэг.
Бага техникчээс эхлээд ахлах техникч, инженер, ахлах инженер, хэсгийн ахлагч, группын ахлагч, техникийн удирдагч гээд шат дараалан ахиж байсан. Тухайн үед сургууль төгсөөд шууд өндөр албан тушаалд очихгүй бүүр доороос нь эхэлдэг байлаа. Энэ зарчим нь хүн өөрийгөө хөгжүүлж, мэргэжлийн хувьд өсөж дэвжих чухал гараа байдаг гэж боддог.
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, одоогийн чөлөөт эдийн засгаас ямар ялгаатай байсан бэ? Ажиллах арга барил нь юугаараа өөр байв?
“Улсын Барилгын Зургийн Төв Институт”-д ажиллаж байх үе одоогийнхоос их өөр байлаа. Тухайн үед улсын хэмжээний бүх зураг төсөл - улсын хөрөнгө оруулалттай бүх барилга байгууламжийн зураг төсөл энэ институт дээр төвлөрч хийгддэг байсан. Тиймээс шинжлэх ухааны ололт, шинэ техник технологийг зураг төслөөр дамжуулан бодитоор хэрэгжүүлэх, техникийн норм нормативыг баримтлан хийдэг байсан. Одоо ч гэсэн зураг төсөл улсын хөгжлийн тусгал болдог нь хэвээрээ боловч, тухайн үед энэ үүрэг нь нэг газар төвлөрдөг байсан нь онцлог юм. Түүгээр дамжуулаад хот яаж хөгжих, шинэ дүүрэг нь ямар өнгө төрхтэй байх зэрэг чиг хандлагыг төвлөрүүлэн хийдэг байсан. Энэ нь тэнд ажиллаж байсан бидэнд хөгжих, эрч хүчтэй ажиллах боломж өгсөн. Харин өнөөгийн чөлөөт эдийн засагт зураг төслийн үйл ажиллагаа нь хувийн хэвшлийн санаачилга, зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт, хөрөнгө оруулалтын шийдвэрт тулгуурлан явагдаж байна.
Би “Ажлын гараагаа эхэлсэн байгууллагаа бурхан мэт шүтэж явдаг” гэж хэлэх дуртай. Институтэд ажиллаж байсан 1000 гаруй хүн бүгд үүнтэй санал нийлэх байх. Тэнд хүмүүс мэргэжлээрээ ажиллахаас гадна хамтаараа хөдөлмөрлөж, эрүүл бүтээлч сэтгэхүйд суралцаж хүмүүжиж байсан одоогоор бол жинэхэн байгууллагын соёлыг төлөвшүүлж байсан санагддаг. Иймд их сайхан бүтээлч өндөр соёлтой хамт олны нэг болж байсандаа бахархдаг. Ер нь бол товчдоо миний насан туршийн карьерийн минь суурь болж өгсөн өлзийтэй газар. Энэ нь одоогийн нийгэмд байгууллагуудын хүсээд байдаг соёл, хүний нөөцийн бодлогын төгс хэлбэр нь байсан юм болов уу.
-Өнөөдрийн нийслэл тэр үеийн барилгажилттай харьцуулбал ямар ялгаа ажиглагдаж байна вэ?
Тухайн үеийн Улаанбаатарыг өнөөгийнхтэй харьцуулбал Улаанбаатар хот маань хүнээр зүйрлэвэл маш сандруу, яаруу, хам хум, нэг л адармаатай төрхтэй болсон мэт харагддаг. Бидний залуу үед бол аажуу тайван, эмх цэгцтэй, амар амгалан, цэвэр цэмцгэр тийм л хүнтэй адил мэдрэгддэг байлаа. Мэдээж тэр үед хүн амын тоо бага, гудамж талбай цэцэрлэгжүүлэлт сайтай, барилга байшингийн хоорондын зай хангалттай, машин түгжрэл байхгүй, цөөн машинтай, нийтийн тээвэр нь гол үйлчилгээг үзүүлдэг байсан. Улаанбаатар хот хэд хэдэн удаа ерөнхий төлөвлөгөөгөө шинэчилж ирсэн ч яг өнөөдрийн хувьд жаахан замбараагүй, чиг хэмнэл нь сарнисан хот болчихоод байна. Энэ нь олон л хүчин зүйлийн нөлөөтэй - тухайлбал хотын дэд бүтэц, түүнд хийгдэх хөрөнгө оруулалтын хоцрогдол, газар зохион байгуулалт, хувийн хэвшлийн бүтээн байгуулалтын хурд нь ерөнхий төлөвлөлтийн хэмнэлээс даваад явчихсан санагддаг.
-Таны гар бие оролцсон төсөл гэвэл та юуг хэлэх вэ?
Миний оролцсон төслүүд олон, бас их сонирхолтой шүү. Ажилд анх ороод гардаж авсан анхны төсөл маань “АН-2” онгоцны засвар үйлчилгээний барилга байсан. Онгоц бүтнээрээ ороод засвар үйлчилгээнд орох том заал, хоёр талдаа 3-4 давхар захиргааны болон засвар үйлчилгээний цехүүдтай зураг төслийг Украины мэргэжилтнүүдтэй хамтран боловсруулж билээ. Түүнээс хойш голчлон үйлдвэрийн барилгаар дагнаж ажиллах болсон. Тухайлбал, Дарханы Цементийн үйлдвэр, аймгуудад хийгдсэн барилга үйлдвэрийн баазууд, дэд цахилгаан станцууд гээд томоохон 40 гаруй зураг төслийн үндсэн зураг төслийн зохиогчоор нь ажилласан, нийт 100 гаруй төсөлд гар бие оролцсон байна. Дунд үед нь зураг төслийн улсын экспертизийн ажлуудыг зангидаж зохион байгуулах чиглэл рүү шилжсэн. Миний хувьд барилгын бүтээцийн хэсгийг хариуцдаг байсан. Барилгын зураг төсөл нь архитектур, бүтээц хийц, цахилгаан, дулаан, сантехник, холбоо, гадна инженерийн шугам сүлжээ, төсөв гээд маш олон мэргэжлийн багийн хүмүүс хамтдаа гар хүч нийлж хийдэг ажил л даа. Барилгын зургийн хүн бодлогын түвшний хүн болоход юу нөлөөлөв. Нийгмийн шилжилтийн үе эхэлсэн гэж бодож байна.
Үнэхээр сонирхолтой үйл явц болсон. Бид төр засаг нь бүхнийг зааж чиглүүлдэг нийгмээс гарч, иргэн бүр өөрийн оролцоотой, төртэйгээ хамтран хөгждөг шинэ систем рүү шилжсэн.
Социализмийн үеийн ойлголт, амьдралын хэв маягийг шинээр өөрчлөгдөж буй нийгэмд дасан зохицуулах нь амаргүй ч маш сонирхолтой том хувьсах үйл явц байлаа. Энэ шилжилтийн амьд гэрч нь бид болсон доо.
Миний хувьд барууны нэг оронд очиж, орон сууц хот байгуулалтын чиглэлээр суралцсан нь сэтгэлгээний том эргэлт болсон. Ертөнцийг харах өнцөг бүрэн хувьсан өөрчлөгдсөн гэж хэлж болох юм. Тэр нь юу вэ гэвэл, хөгжил дээрээс доошоо чиглэлтэй “тушаал” уу, эсвэл доороос дээшээ чиглэлтэй иргэн бүрийн оролцоо, хамтын хүч дээр тогтдог систем юм уу гэдгийг ялгах өөрчлөлт. Тэр сургалтаас хүн бүр хийх ёстой зүйлээ тултал нь хийх, ганцаараа биш хамтарч - хөгжлийн чиг хандлагад дуу хоолойгоо оролцуулан төрийн зөв бодлогоо дэмжээд явах ёстой юм байна гэж ойлгосон.
Хожим яаманд ажилд орсон минь энэ өөрчлөлттэй зэрэгцэж, өөрөө ч сонирхолтой өөрчлөлтөд орж эхэлсэн хэрэг. Өмнө нь зөвхөн нэг төслийнхөө хүрээнд хардаг байсан бол, яаманд нийгэм, бодлого, шийдвэрийн уялдаа холбоог илүү өргөн хүрээнд өөр өнцөг, өөр түвшингөөс харж зөв гарц гаргалгаанд төвлөрч ажилладаг болсон.
-Нийгмийн шилжилт нь барилгын салбарт яаж нөлөөлсөн бэ? Эрх зүйн орчны өөрчлөлт хийхэд хүндрэл нь юу вэ?
Нийгмийн шилжилт хийгдэх үед хамгийн түрүүнд орон сууцны хувьчлал хийгдсэн. Энэ нь барилгын салбарын төдийгүй иргэдийн амьдралын хэв маягийг бүхэлд нь өөрчилсөн том үйл явц байсан.
Зүүн европын орнуудад орон сууцыг хувьчлахдаа ашиглалт үйлчилгээний зохицуулалтаа шийдэж чадаагүйгээс барилгууд нь балгас болж эвдрэл, доройтолд орж эхэлсэн туршлага байсан. Үүнээс сургамж аваад орон сууц хувьчилж иргэдээ өмчтэй болгох нь зүйтэй, гэхдээ хувьчилсны дараах дундын өмчийн ашиглалт үйлчилгээг хариуцах асуудлыг давхар шийдсэн хууль эрх зүйн орчныг бий болгох нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүрсэн.
Ингээд 1990-ээд оны дунд үед энэ асуудлыг шийдэх эрх зүйн шинэ орчныг бүрдүүлэхэд биечлэн оролцсон. Тухайн үед орон сууцтай холбоотой 4 төрлийн эрх зүйн бичиг баримтыг боловсруулах ажилд оролцож, 1996-1997 онуудад тэдгээрийг УИХ-аар батлуулсан. Ингэснээр анх орон сууцыг иргэдэд өмчлүүлэх шийдвэр хэрэгжиж, анхны сууц өмчлөгчдийн холбоог (СӨХ) байгуулах ажлыг эхлүүлж байлаа.
Өмчлөл бий болсноор иргэд өмчөө эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эрхтэй болсон. Гэхдээ өмчтэй болох нь хангалтгүй – өмчөө хамгаалах, хамтын хариуцлага хүлээх соёлыг зэрэг төлөвшүүлэх шаардлагатай болсон.
Өөрөө хэлбэл, өөрсдийн хаалганы цаад талын нийтийн эзэмшлийн талбайг цэвэр цэмцгэр, эвдрэлгүй байлгах нь таны байрны зах зээлийн үнэлгээг хадгалах гол хүчин зүйл гэдгийг ойлгуулах явдал байлаа.
Ингээд анхны СӨХ байгуулах сургалтыг хийж эхэлсэн. Анхны СӨХ 120 мянгат хавьцаа Очирбат гэж хүн байгуулж байсныг тод санаж байна. Түүнээс хойш олон СӨХ байгуулагдаж, дундын өмчлөл, түүний арчилгаа үйлчилгээний шинэ хэлбэр бий болсон. Гэвч одоо сууц өмчлөгчид нь дарга ч юм шиг, эсвэл СӨХ нь ч дарга юм шиг ойлгомжгүй байдал байсаар л байна. Ер нь бол сууц өмчлөгчид өөрсдийн дундын эзэмшлийн хэсгээ хамтдаа хариуцаж байгаа хамтын ажиллагаа түүндээ хамгийн сайн баг бүрдүлж хөрөнгийн менежмент хийлгэнэ гэсэн үг юм шүү дээ.
Барилга өөрөө 3 жил дотор баригддаг ч цаашаа дор хаяж хэдэн арван жил магадгүй зуун жил ашиглагдана. Тэгэхээр энэ олон жилийн хугацаанд тухайн өмчийн үнэ цэнэ нь ашиглалт үйлчилгээтэй шууд хамааралтай гэсэн үг. Барилга өөрөө ашиглалт нь тааруу бол амархан өнгөө алдаж хуучирч, сайн байвал өнгө нэмж үнэ цэнэ нь өсдөг.
Сайхан байр авчихаад СӨХ-ийн төлбөрөө төлөхгүй бол байрны чинь үнэ унаад л байна гэдгийг л бодох хэрэгтэй. Байрны үнэ цэнэ зөвхөн баригдах өртгөөр хэмжигдэхгүй - харин урт хугацаанд арчилж хамгаалсан чанараас хамаардаг юм шүү дээ.
-Өмч хувьчлал явагдаад иргэд өмчтэй болсон гэж та хэллээ. Өмнөх нийгэмд нийтийн өмч л гэж байсан бол иргэд өмчтэй болоод өмчөө эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эрхтэй болсноор ямар өөрчлөлт ажиглагдаж байсан бэ?
Энэ бол маш сонирхолтой, гүн ялгаа авчирсан. Өмчгүй, өмчтэй хоёрын ялгаа нь яг л халаасандаа огт мөнгөгүй, мөнгөтэй хоёр хүний өөртөө итгэх итгэлийн ялгаатай зүйрлэж болох юм. Өөрийн биш зүйлд хүн “үүнийг өөр хэн нэгэн хариуцах ёстой” гэж бодно, харин өөрийн өмч болсон үед “энэ бол миний зүйл, би хамгаалах ёстой” гэсэн ухамсартай болдог. Энэ бол орон сууцанд хандах хандлагын асар том өөрчлөлт болсон.
Эдийн засгийн хувьд ч асар том өөрчлөлт бий болсон. Өмнө нь сууцанд зүгээр л хэрэглэгч байсан бол, өмчтэй болсноор эдийн засгийн харилцааны оролцогч болж хувирсан. Зарна, солино, барьцаална, түрээслүүлнэ – ингэж өөрийн өмчөөрөө эдийн засгийн харилцаанд оролцож эхэлсэн. Ингэж өмч хувьчлалаар гэр бүл амьжиргаагаа баталгаажуулж, санхүү, эдийн засгийн боломжоо нээсэн.
Байр орон сууцаа барьцаалж зээл авч наймаа арилжаа хийсэн, ТҮЦ ажиллуулсан, дэлгүүр, ресторан нээсэн, гэх мэт өмчтэйгээ харьцах сэтгэлгээний цар хүрээ тэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, орон сууцны хувьчлал нь зөвхөн өмчлүүлэх гэдэг ойлголтоос илүү өргөн хүрээний өөрчлөлт авчирсан юм. Иргэдийг санхүүгийн мэдлэгтэй болох, бие даасан байдлын суурь болж өгсөн гэж боддог.
Өмчтэй болсноор хүн өөртөө итгэлтэй, хариуцлагатай болдог. Түүнчлэн өөрийн өмчөө хамгаалж сурсан хүн бусдын өмчийг ч хүндэлж эхэлдэг. Энэ бол өмчийн сэтгэлгээний хамгийн үнэ цэнтэй соёлын өөрчлөлт юм.
-Орон сууцны эрэлт нийлүүлэлт эрс ялгаатай байсан тухайн үед иргэдийг орон сууцжуулах ямар арга замыг хайсан бэ?
Энэ их сонирхолтой сэдэв. Хүн бүрийн хүсэл бол өөрийн гэсэн орон сууцтай болох. Гэвч 1990-ээс 2000 оны хооронд Монголд шинээр орон сууц бараг баригдаагүй. Өөрөөр хэлбэл орон сууцны эрэлт маш өндөр, харин нийлүүлэлт нь бараг тэг байлаа. Нөгөө талаар улс орны хөгжлийн нэг шалгуур нь иргэдийн хэдэн хувь нь орон сууцанд амьдарч байгаагаар хэмжигддэг. Нөгөөтэйгүүр ямар орон байранд амьдарч байгаа амьдралын чанараар нь ч үнэлдэг. Манай улсын хувьд хүн амын 60 гаруй хувь гэр хороололд, 40 хувь нь орон сууцанд амьдарч байна. Гэр хороололд амьдарч буй иргэдийг заримдаа муу нөхцөлд байна гэж боддог ч, үнэндээ боломжийг нь гаргаад өгч чадах юм бол тэндээ тухтай сайхан амьдрах боломжтой орчин.
Зүүн өмнөд Азийн орнуудад бол газар ховор, газартай хүн бол баян гэдэг ойлголт байдаг. Тэгэхээр манайд гэр хорооллын айлууд газраа хувьчилж авсан нь том давуу тал байсан.
Нийгэм өөрчлөгдөж хүмүүс амьдрах газраа өөрөө сонгох болсноор зах зээлээ дагаад хөдөөнөөс хот руу чиглэсэн нүүдэл эрчимжиж, орон сууцны эрэлт хурдацтай өссөөр байсан. Гэвч орон сууцны хүртээмж бага, иргэдийн санхүүгийн чадамж сул байсан.
Асуудлыг шийдэх зорилгоор судалгааны ажил хийгдсэн. Судалгаагаар урт хугацаатай санхүүгийн систем байхгүй, арилжааны банкууд дээд тал нь 2 жилийн хугацаатай, өндөр хүүтэй нөхцөл тавьдаг. Тэр нь орон сууцанд санхүүжилт хийх боломжгүй байсан.
Ийм асуудлаас болж үндсэн хоёр асуудлыг олж харсан. Нэгдүгээрт, орон сууцтай болох хүсэлтэй иргэдийг яаж санхүүжүүлэх вэ? Хоёрдугаарт, урт хугацаатай, тогтвортой санхүүжилтийн схемийг яаж хийх вэ гэдэг асуудал.
Ийм нөхцөл байдлыг дүгнэж, бид Азийн хөгжлийн банкны дэмжлэгтэйгээр Орон сууцны санхүүжилтийн тогтолцоог бүрдүүлэх төсөл хэрэгжүүлсэн. Би тухайн үед энэ төслийн удирдагчаар ажиллаж эхэлсэн бөгөөд энэ ажил миний хувьд орон сууцны салбарын эдийн засагч болох суурь эхлэл болсон юм.
Төслийн гол зорилго нь иргэдийг орон сууцтай болгох урт хугацаатай, бага хүүтэй зээлийн системийг бий болгох байлаа. Энэ ажил нь Монголдоо цоо шинэ зүйлийг хууль тогтоогч, бодлого боловсруулагч, арилжааны банкууд, барилгын компаниуд, зээлдэгчид гээд бүх оролцогч талуудыг холбосон нэгдсэн ойлголт, хууль эрх зүйн орчин, дүрэм журмыг тогтолцооны хэмжээнд шинээр бүрдүүлэх нүсэр том ажил болсон юм.
Төсөл 2002 -2007 оны хооронд хэрэгжиж, жилийн 12-14 хувийн хүүтэй, 15 жилийн хугацаатай, 15 сая хүртэлх зээлийг иргэдэд олгож эхэлсэн. Тухайн үед гурван өрөө орон сууц 18 сая төгрөг, хоёр өрөө байр 15 сая төгрөг байсан бөгөөд нийт 2,500 орчим айл орон сууцтай болсон. Энэ нь төслийн хувьд маш том амжилт байсан.
Харамсалтай нь, төсөл урт хугацаанд үр нөлөөгөө өгөх үндэс болох Орон сууцны санхүүжилтийн эх үүсвэрийн сан бий болох ёстой байсан боловч Төр засгийн шийдвэрээс болж энэ сан бий болж чадаагүй юм. Төсөл амжилттай хэрэгжиж, орон сууцны зээлийн бүтээгдэхүүн бий болсон ч, түүнийг урт хугацаанд тогтвортой тэжээх сан байгуулагдаж чадалгүй зогссон.
Гэхдээ энэ төсөл Монгол Улсад орон сууцны урт хугацааны санхүүжилтийн системийг бий болгох анхны амжилттай гараа, бодлогын хэрэгжилтийн суурь болсон гэж би боддог. Тиймээс энэ салбарт нь эхнээс ажилласан хүний хувьд орон сууцны санхүүжилтийн тогтолцоо 2003 оны 5 сарын нэгнээс анхны орон сууцны ипотекийн зээлийн арилжааны 5 банкаар олгож эхэлсэн гэж үздэг.
-Орон сууцны хоёрдогч зах зээлийн талаар тайлбарлаж өгөөч. “Монголын Ипотекийн Корпораци” байгуулагдаад бодлогын баримт бичиг боловсруулах, цаашдын ирээдүйн үйл ажиллагааг нь харахад ямар нөлөөтэй оролцсон бэ? Та гүйцэтгэх захирал нь байсан.
Орон сууцны санхүүгийн зах зээл үндсэн хоёр хэсэгтэй байдаг. Анхдагч зах зээл ба хоёрдогч зах зээл. Анхдагч зах зээл гэдэг нь энгийнээр хэлбэл иргэн ба банк хоёрын харилцаа юм. Иргэн банкнаас орон сууцны зээл хүснэ, банк эх үүсвэртэй байвал зээлээ өгнө. Гэхдээ орон сууцны зээл 20-30 жилийн хугацаанд бага багаар төлөгддөг учраас дараа дараагийн зээл хүссэн иргэдэд хүрэлцээгүй болдог.
Тэгэхээр арилжааны банкуудын олгосон зээлүүдийг нэгтгэж, багцлаад үнэт цаас болгон хөрөнгө оруулагчдад худалдах замаар дараагийн хүнд зээл олгох эх үүсвэр бий болгодог. Энэ хэсгийг орон сууцны санхүүгийн хоёрдогч зах зээл гэж нэрлэж байгаа юм. Энэ нь санхүүгийн маш нарийн механизм бөгөөд хувь хүнд бол мэдэгдэхгүй боловч дараагийн хүнд орон сууцны зээл авах эх үүсвэрийг бүрдүүлж байдаг зах зээлийн чухал хэсэг нь юм. Монголд ийм систем байгаагүй. Харин бусад улс орнууд иргэдээ орон сууцны зээлээр хангахад ийм хоёр шатлалт анхдагч болон хоёрдогч зах зээлийг ашигладаг. Энэ загвар нь орон сууцны санхүүжилтийн компанид түшиглэж хийгддэг юм. Ийм компанийг бий болгох Монголбанкны бодлогын хүрээнд арилжааны 10 банк төв банк оролцон нийлж “Монголын ипотекийн корпораци”-ийг 2006 онд байгуулсан байсан.
Миний хариуцаж байсан төсөл дуусч байсан үетэй таарч улмаар 2008 онд МИК-ийн Гүйцэтгэх захирлаар томилогдон, яг энэ механизмийг Монголд хэрэгжүүлэх ажлыг удирдаж эхэлсэн. Хамгийн түрүүнд тулгарсан зүйл бол энэ систем ажиллах хууль эрх зүйн орчин байгаагүй явдал юм. Тиймээс ипотекийн зах зээлээр мэргэшсэн Стив Батлер гэж хүнийг зөвлөхөөр урьж хамтран ажилласан. Ингээд мөн л хууль тогтоогч, бодлого боловсруулагч, зохицуулах байгууллага гэх мэт бүхий л талуудыг нэгдсэн ойлголтод авчрах төвөгтэй ажлыг амжуулж чадсан. Ингээд бид хоёрдогч зах зээл ажиллах хууль эрх зүйн орчны цөм болох “Хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасны тухай хууль”-ийг 2010 онд УИХ-аар батлуулсан.
Энэ хууль одоо “Монголын Ипотекийн Корпораци”-ийн үйл ажиллагааны үндсэн хууль буюу Монгол Улсад орон сууцны санхүүжилтийн хоёрдогч зах зээлийг бүрдүүлэх гол эрх зүйн баримт бичиг юм. Үүний дараа бид 9 тэрбум төгрөг хавьцаа моргейж бондыг 2012 онд анх гаргаж байсан. Тухайн үед Монгол Улс анхны моргейж бонд гаргасан, маш шинэлэг, том үйл явдал болж шуугиж байлаа.
Өнөөдөр МИК компани нийт 126 мянга гаруй зээлдэгч буюу иргэдийг орон сууцтай болгох 8 их наяд төгрөгийн эх үүсвэрийг 38 багц болгон гаргачихаад байна. Ийм үр дүн гаргаж чадсан санхүүгийн бүтцийг анхлан гар бие оролцон бий болгосноороо үнэхээр их бахархаж явдаг даа.
Энэ хууль 2010 онд батлагдсанаар өнөөг хүртэл өөрчлөлт ороогүй, тогтвортой хэрэгжиж байгаа нь бид тухайн үед суурийг нь зөв тавьж чадсаны илрэл гэж би хардаг.
-Иймэрхүү байдлаар тухайн салбарын үндэс суурийг зөв тавьж, сайн үр дүн гарахад удирдлагын ямар шинж чанар чухал байдаг вэ?
Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай биднийг их залуу байхад нэг үг хэлж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. “Дарга бол мэргэжил” гэж хэлж байсан. Хүнийг удирдана гэдэг чинь амар зүйл биш. Байгууллагаа удирдана, гэр бүлээ, хамт олноо, багаа, цаашлаад дүүргээ, хотоо, улсаа удирдана гэдэг чинь бүгд өөр өөр түвшний, гэхдээ нэг л мэргэжил буюу удирдахуйн ухаан юм. Удирдагч хүн бусдыг сонсдог, хүний нөөцөө зөв чиглүүлж чаддаг, хөгжлийн гол асуудлаа эрэмбэлж чаддаг байх ёстой. Ердөө л энэ.
Харин одоо олон асуудлыг бүгдийг нь холиод дээр дороо гишгээд, учраа олохоо байгаад байна. Улс төр ярьсан хүмүүс юмыг хөгжүүлэх гээд ч байгаа юм шиг, ашиг сонирхолдоо хэт хөтлөгдөөд ч байгаа юм шиг, тогтворгүй нийгмийн харилцааг үүсгээд байна.
Үүнээс дүгнэж хэлэхэд бүх зүйлийн үндэс нь ёс зүй. Би сүүлийн хоёр жил их сургуульд зочин багшаар ажиллаж “мэргэжлийн ёс зүй” гэсэн хичээл орж байгаа. Гол хэлдэг зүйл маань бол хүний харилцаа, байгууллагын хөгжил, нийгмийн итгэлцэл гэх зэрэг бүх зүйл “ёс зүй – ёс суртахуун”-аас эхэлдэг тухай юм. Гадныхан “этик” гэдэг нь хүн төрөлхтөн анх бий болсон цагаас бий болсон байгалийн хууль юм. Ёс суртахуунгүй байгаа байдал нь богино хугацаанд оноод байгаа юм шиг санагдах авч урт хугацаанд байгалийн хууль нь өөрөө шийтгэчихдэг юм байна. Хууль гэдэг нь ёс суртахуунд түшиглэн юмыг эмхлэх цэгцлэхийн тулд байдаг. Гэхдээ хууль өөрөө ёс суртахууны хэм хэмжээнд хүртэл нь хуульчилж чадахгүй. Эцэст нь хэлэхэд, хувь хүний хөгжил, улс орны хөгжил, аливаа салбарын амжилтын суурь бол технологи, хөрөнгө биш — ёс зүй, ёс суртахуун юм. Энийг хаана хаанаа сайн ойлговол аль ч салбарт хийж буй зүйл чинь хөгжиж урагшилна даа.
-Ёс зүй бол гайхамшигтай зүйл. Танд нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хийдэг ажлууд бий юу?
Би Азийн хөгжлийн банкны төслийг удирдаж байхад иргэдийн оролцоотойгоор найман орон сууцны загвар төслийг хэрэгжүүлсэн. Тухайн үед “иргэдийн оролцоо” гэж яригддаг ч, иргэд яаж оролцохоо мэддэггүй байлаа. Иргэдийн оролцоо гэдэг нь зөвхөн иргэдийн тухай биш - тухайн орон нутгийн удирдлагууд, хувийн хэвшил, мэргэжилтнүүд, иргэний нийгмийн бусад оролцогч талууд хамтран оролцох тухай ойлголт юм.
Эхэндээ туршлагагүйгээс их олон бэрхшээл гарч байсан. Жишээ нь, зам тавиад, хажуугаар нь цэвэр бохир усны суваг гаргах зорилгоор нэг айлын хашаанаас нэг метр холдуулах хэрэгтэй болоход, тухайн айл нь “миний газрыг булаалаа” гэж эсэргүүцдэг байдал. Шалтгаан нь хэрэв нэг метр зайнд холдуулчихвал магадгүй 5 сая төгрөгний үнэлгээтэй байсан хашааны үнэ нь хажуудаа замтай болоод цэвэр бохир устай болчихвол арав, хорь, гучин сая төгрөгт хүрнэ гэдгийг ойлгохгүй байсан явдал юм. Өөрөөр хэлбэл иргэд тухайн өөрчлөлтийн үнэ цэнийг ойлгохгүй байсанд учир нь байгаа юм.
Тиймээс “иргэдтэй ажиллах” хэрэгтэйг ойлгож, архитектор, инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй санаа нийлсэн хэдэн нөхөдтэйгээ нийлж төрийн бус байгууллага байгуулсан. Энэ нь бол бидний хувьд тухайн үед олж харсан нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх зорилготой бидний хэдэн нөхдийн “нийгмийн хариуцлагатай санаачлага” байсан гэж хэлж болно. Бид гутлаа эргэтэл гэр хорооллоор явж, иргэдтэй уулзаж, ажиллаж, бүлэг байгуулж ажилласан. Зорилго нь нэг дор оршин суудаг хүмүүс хамтаараа асуудлаа тодорхойлдог, шийдэх алхам, боломж нөхцөл нь юу байдгийг нь ойлгуулахын төлөө бүгдээрээ марш гээд явсан.
Миний Тайланд найз Самсук гэж эмэгтэй нутагтаа иргэдийн дунд хамтын мөнгөн хуримтлал бий болгож ажилладаг, тэр нь Азийн орнуудад ихэд дэлгэрсэн тухай хэлж өгсөн. Бид түүнээс нь суралцаад Тайландаас мэргэжилтнүүд авчирч анхныхаа бүлгийг Төв аймагт байгуулж байсан.
Энэ хуримтлал бий болгодог бүлгийн систем маш энгийн. Нэг дор буюу нэг гудманд амьдардаг 20 (хэд ч байж болно) айл нийлж бүлэг болоод өдөр тутам 100 төгрөг цуглуулж дундын хуримтлал бий болгодог. Түүгээр дундын хэсгээ тохижуулах, саравчтой болох, гэрэл тавих зэрэг асуудлаа шийдээд явдаг. Ингэж явсаар дундын хуримтлал нь 10-20 сая төгрөг болсон бүлгүүд одоо байдаг. Тэр үед хүмүүсийн хамтын хариуцлага, итгэлцэл, урам зориг бодитоор бий болдог. Хүмүүс бие биедээ зээл өгч, буцааж төлөх ёс суртахуун, итгэлцлийг суралцдаг.
Бүлгийн гишүүддээ зээлдүүлэх байдлаар аж ахуйг нь дэмжээд хүлэмжтэй, гар урлалтай болсон газрууд ч байгаа.
Ингэж хуримтлалтай болсон бүлгүүдийн амьдралд нь бодит өөрчлөлт гарсан. Зарим нь нийлж эсгий гутал хийнэ, дээл оёно, сандал ширээ хийгээд эхэлнэ, Тэд үлгэр жишээ иргэд болцгоосон. Ийм хүмүүс хороондоо очоод гудмандаа цэцэрлэгжүүлэлт хийе бид өөрсдөө энийг нь хариуцаад хийнэ гээд яриахаар уриалгахан хурдан шийдэгддэг. Энэ чинь нөгөө иргэдийн оролцоотой хөгжлийн үндэс суурь ойлголт төрж байгаагийн илрэл юм.
Бид 2005 оноос ийм бүлгүүдийг байгуулж эхэлсэн бөгөөд яг 20 жил болж байна. Өнгөрсөн зун бүлгүүдтэйгээ нийлж 20 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. Бид иргэдийн оролцоо бий болгосон ийм бүлгүүдийг 25 сум суурин газар 200 гаруйг байгуулсан. Нэг бүлэг 10-20 хүнтэй. Манай зарим ахмадын бүлэг “бид одоо тэтгэврийн зээл авахгүйгээр санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрсэн” гэж ярьдаг.
Энэ санаачлагыг олон нийтэд бас таниулах зорилгоор 2006 онд “Гэр хорооллын хөгжилд олон нийтийн оролцоо” гэж чуулган зохион байгуулж, 21 аймгийн эвлэл, нөхөрлөл, бүлэг, хоршоо, хамтрал гээд иргэдийн дунд ямар л нэртэй бүлэг байна тэр бүгдийг оролцуулсан. Энэ чуулганд Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага, Азийн Номхон Далайн Нийгэм Эдийн Засгийн комисс, Хотын захиргаа, Барилга Хот Байгуулалтын Яамтай хамтраад зохион байгуулж байлаа.
Энэ бүхэн бол бидний санаачлан, гар бие оролцсон нийгмийн хариуцлагын ажил гэж тодорхойлж болно.
-Саяхан та Монгол Улсын Гавьяат Барилгачин Цол Тэмдэгээр шагнагдсан. Таны ажилласан цаг хугацаа, хөдөлмөр, хичээл зүтгэлийг үнэлж олгосон шагнал байх гэж бодож байна..
Миний их сургуульд эзэмшсэн эхний боловсрол бол барилгын инженер. Гэхдээ ажил амьдралын замнал маань барилгын салбараас гадна, санхүүгийн салбар, мөн эрдэс боловсруулалтын чиглэлээр ажилласан. Энэ бүх салбарт удирдлага менежментийн чиглэлээр ажилласан. Монгол Улсын “Гавьяат Барилгачин” гэсэн энэ сайхан цолыг хүртсэндээ баяртай байгаа. Би барилгыг улаан гараараа бариагүй ч, олон барилгын зураг төсөлд оролцож, экспертиз хийж, санхүүжилтийг нь босгох ажлыг удирдаж ирсэн. олон олон орон сууцны хороолол баригдах санхүүжилтийн боломж, зах зээлийг тэлэх хууль эрх зүйн болон бодлогын орчин бүрдүүлэх удирдлага зохион байгуулалтын ажлыг хийсэн гэж боддог. Мөн энэ салбарын бодлогын хэмжээнд тал талын ажилд нь чин сэтгэлээсээ ажиллаж үр дүн гарч байсан нь энэхүү шагналыг авах хүчин зүйл болсон юм болов уу гэж бодож байна.
Түүнчлэн иргэдийг амьдрах орчноо сайжруулах, гэр хорооллыг хөгжүүлэхэд оролцож явсан маань ч бас түлхэц болсон байх. Гэхдээ гавьяа шагнал гэдэг бол та сайн ажиллажээ, одоо боллоо гэсэн үг биш юм. Цаашид дахин хийж бүтээх урам, үүрэг өгч байгаа гэж ойлгогдож байна.
-Та ч өмнө хэлж байсан. Бид хатуу зарчимтай, ёс суртахуунтай ажилладаг байлаа гэж тодотгосон. Одоо бол нийтээрээ хөдөлмөрийн гараагаа эхлүүлэхдээ хойш суугаад байна уу гэж хардаг. Та энэ шагналаар шагнагдаад цаашдаа юу хийх вэ гэж өөрөөсөө асуусан уу?
Ахмад хүмүүс нийгэмдээ нөлөөлөх ёстой гэж боддог. Одоо би ахмад үеийн нэг болжээ. Заримдаа ч ахмад гэдгээ мартчих гээд байдаг үе байна. Нэгдүгээрт, ахмадууд бид байгаа байдлаараа үлгэрлэх ёстой. Хоёрдугаарт залуу үед хүнлэг, зарчимч, хариуцлагатай байх ёс суртахууныг суулгаж өгөх үүрэг хүлээсэн гэж боддог. Гуравдугаарт мэргэжилтэн бүхэн нийгмийн төлөө сэтгэлээр ханддаг байх
Хүнлэг, хүн чанартай байна гэдэг чухал – бусдын төлөө бодож чаддаг, үг үйлдэлдээ хариуцлагатай байх тухай ойлголт юм. Тиймээс цаашдаа гэр хорооллын иргэдийн дунд оролцоог сайжруулах чиглэлээр хийж ирсэн юмаа үргэлжлүүлнэ. Иргэдэд хийдэг сургалтуудаа зохион байгуулж, олон нийтийн санаачлагыг дэмжих ажилдаа анхаарна. Мөн ёс зүйн боловсрол, ёс суртахууны төлөвшил чиглэлээр сурган хүмүүжүүлэх тал дээр ажиллах бодолтой байгаа. Төсөл хөтөлбөрүүдийн урилга ирсээр байгаа ажиллаад л байна даа.
-Цаашид Монгол Улсын орон сууцны санхүүжилтийн хөгжлийг яаж харж байна. Иргэдийн сардаа төлж байгаа төлбөрийг бууруулах боломжийг яаж хардаг вэ?
Хүн орлогоо нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ хуримтлал хийж сурах хэрэгтэй. Би түрүүн “хуримтлалын бүлэг”-ийн тухай ярьсан нь үүний эхлэл юм. Хуримтлал гэдэг бол зүгээр мөнгө цуглуулах тухай биш, санхүүгийн сахилга бат, менежментийг өөртөө суулгаж сургаж байгаа үе шат юм.
Цаашид орон сууцны санхүүжилтийн хөгжил нь зөвхөн банкны эх үүсвэрийн асуудал биш, харин урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын систем, тогтолцоо бий болох тухай асуудал юм. Санхүүжилтийн эх үүсвэрийг төрөлжүүлж, ипотекийн хоёрдогч зах зээлийг илүү үр ашигтай олон талт байдлаар хөгжүүлэх шаардлагатай. Одоогийн байдлаар “Монголын ипотекийн корпораци” буюу МИК-ийн хамт олон энэ тал дээр идэвхтэй ажиллаж, олон улсын зах зээлд бонд гаргаж дэлхийд нэр хүндтэй болоод байгаа нь хөгжлийн зөв замдаа явж байгаагийн илрэл гэж хардаг.
-Танд одоогийн залууст өгөх сургамж юу байна?
Хүнд нэг тийм час хийсэн чанар харагддаг. Тэр чанар юу гэвэл хүнлэг байдал. Би дээр бас хэлсэн, тиймээс залуусаа аливаа зүйлд хүнлэг хандаж байх, хариуцлагатай, зарчимч байхыг л захидаг. Нийгмийн хариуцлагатай мэргэжилтэн, ажилтан байж өөрт ноогдсон ажлаа тултал нь хариуцлагатай хийдэг байх чухал. Өнөө үеийн залуус мэдлэгтэй, эрч хүчтэй байна. Харин тэр эрч хүч, мэдлэгээ зөв чиглэлд ашиглах нь чухал. Хамгийн гол нь тэр хүнлэг байдлаа алдалгүй тээж явахад л зөв замдаа аяндаа тогтоно.
-Улсынхаа орон сууцны хөгжлийг та яаж харж байна?
Хүмүүсийн эрэлт хэрэгцээг нарийн судлах шаардлагатай байна. Тухайн өрхийн хэрэгцээ, орлогын түвшинг судалж, сегментэд хувааж, аль бүлэгт ямар хэмжээний хэрэгцээ шаардлага тулгардаг гэдгийг мэдэрч, түүнийг нь оносон төрийн бодлого хэрэгтэй байна. Бодлого нь “нэг жорыг бүх хүнд” биш, харин тухайн хэрэгцээ бүрт нь тохирсон оновчтой шийдлүүд гаргах нь зөв байх юм. Орон сууцжуулна гэдэг зөвхөн өндөр барилга барьж оруулах тухай асуудал биш юм. Минийхээр гол анхаарах зүйл бол нь гэр хороололд байгаа иргэдийг орон сууцжуулах гэж оролдсоноос үе шаттайгаар амьдрах орчныг нь сайжруулах санхүүгийн зөв механизмийг бий болгох ёстой гэж боддог. Энэ нь илүү хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн чиглэл болох болов уу.
-Та уул уурхайн салбарт ажиллаж байсан гээд дурьдсан. Ямар чиглэлээр хаана ажиллаж байсан бэ? Хэдий хугацаанд ажилласан бэ?
Би Эрдэнэт хотод байдаг катодын зэсийн “Ачит Ихт” компанид Үйлдвэрлэл хариуцсан захирлаар дөрвөн жил ажилласан. Энэ үйлдвэр нь уурхайн ашиглагдаагүй байсан овоолгыг дахин боловсруулж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулдаг технологийн шийдлийг Монгол Улсад нутагшуулж байгалд ээлтэй байдлаар ажилласан загвар үйлдвэр. Надад бол цоо шинэ байсан энэ салбараас юуг ойлгож авсан бэ гэхээр Монгол Улсад ядуу байх ёсгүй юм байна гэдэг ойлголт авсан. Яагаад гэвэл зөв менежмент, зөв бодлогоор ашиглагдаагүй нөөцөө хөдөлгөж эдийн засгийн эргэлтэд оруулбал маш их нөөц бололцоо байгаа юм байна. Үүний тулд хувийн хэвшлээ төр нь дэмждэг. хувийн хэвшил нь төртэйгөө хамтарч ажиллахад Монголчууд бидэнд сайн ирээдүй байна.
-Та хэлж байна, сониуч зантай болохоороо олон салбарт ажилласан гэж. Эмэгтэй хүний чинь хувьд асууж байгаа юм. Эмэгтэй хүн байх, гэрийн эзэгтэй байх, ээж байхдаа энэ олон салбарт үр бүтээлтэй ажиллажээ. Яаж зохицуулж байсан бэ?
Би муу эзэгтэй бол байгаагүй, гэхдээ өдөр бүр арчиж цэвэрлээд, хоол хийгээд байдаг ээж ч байгаагүй. Ажил амьдрал хоёрыг аль алинийг нь амжуулаад явдаг л ээж байсан. Хүүхдүүдийн хувьд хүмүүжилтэй, боловсролтой болсон. “Хичээлээ хий” гээд үглэж, шаардаагүй ч “хийх ёстой” гэдгийг ойлгуулчихдаг байсан. Одоо хүүхдүүд маань өөрсдийн амьдралаа зохиогоод сайхан явж байна. Би бас ач нараа дагуулаад явдаг эмээ нарын төрөлд багтахгүй байх. Гэхдээ бас нөлөөлөх ажлаа хийнэ ээ. Нөлөөллийн аргаар л хүмүүжүүлж байсан юм болов уу. Санасан болгонд цаг хүрдэггүй ч, сэтгэлээ хүргэж чадвал зөв зохицол нь гэж боддог.
-Энэ олон гадаад, дотоодын бүтээлч амьдралын ар дээр олон улсаас ямар нэг шагнал хүртэж байв уу?
2018 онд Нидерландын Вант Улсын Ирасмусын Их Сургуулийн дэргэдэх “Орон Сууц Хот Байгуулалтын Хүрээлэн” хоёр жилд нэг удаа хот байгуулалтын шилдэг мэргэжилтэнг нэр дэвшүүлж шалгаруулдаг. Шагнал нь хоёр жилийн өмнөөс нэр дэвшүүлээд санал хураалтаар шийддэг таван төрөл байснаас Уругвай, Египет, Танзани, Никарагуа, Монгол гэсэн хүмүүс тодорсон. Надад олгосон шагнал нь тухайн 5 дотроо хамгийн том шагнал нь байсан бөгөөд үнэхээр сайхан мэдрэмж төрж байсан. Намайг тодорхойлсон хүн нь Азийн Хөгжлийн Банкны дэргэдэх “Хотуудын санаачлага” гэх байгууллагын захирал, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ази Номхон Далайн Эдийн Засгийн Комиссын Хотын Төлөвлөлтийг хариуцаж байсан захирал гэх мэт хүмүүс байсан. Хүнд талархах, хүлээн зөвшөөрөгдөх мэдрэмж ихээхэн урам зориг, энерги, сэтгэл ханамж өгдөгийг тэндээс мэдэрсэн.
-Бидний сонирхсон асуултад маш дэлгэрэнгүй сонирхолтой хариулт өгсөн танд баярлалаа. Таны цаашдын ажилд ахин өндөр амжилт гаргахыг хүсье. Олон олон Монголчууд таны гаргасан жим мөрөөр сайхан орон сууцтай болох болтугай.
